Thành, Trụ, Hoại, Không của triều Lý
Thành lập
Việc hình thành nhà Lý gắn liền với sự kiện Lý Công Uẩn thay ngôi Lê Long Đĩnh. Các bộ sử cổ của Việt Nam như
Việt sử lược, Đại Việt sử ký toàn thư và Khâm định Việt sử thông giám cương mục thống
nhất chép rằng tháng 10 năm 1009, vua nhà Tiền Lê là Long Đĩnh mất, các con còn nhỏ, quan Điện
tiền chỉ huy sứ là Lý Công Uẩn được sự ủng hộ của Chi nội là Đào Cam Mộc cùng thiền sưVạn Hạnh đã
lên ngôi hoàng đế; các quan trong triều đều nhất trí suy tôn[1][2].
Riêng trong sách Đại Việt sử ký tiền biên, sử gia Ngô Thì Sĩ ghi
lại lời nghi vấn về việc Lý Công Uẩn nhân lúc Long Đĩnh bệnh tật, sai người vào
đầu độc giết đi rồi giấu kín việc đó, nên sử không được chép[3].
Tuy nhiên, các bộ sử, kể cả Đại Việt sử ký tiền biên, đều ghi nhận việc
trăm quan của triều đình cũ suy tôn Lý Công Uẩn khi ông lên ngôi và sử sách
không ghi nhận một cuộc nổi dậy nào của những người nhân danh trung thành với
nhà Tiền Lê để chống lại nhà Lý sau khi triều
đại này hình thành.
Nhà sử học Lê Văn Hưu viết: Lý Công Uẩn người châu Cổ Pháp (Từ Sơn,
Bắc Ninh). Thuở nhỏ làm con nuôi nhà sư Lý Khánh Văn, theo học ở chùa Lục Tổ của sư Vạn Hạnh. Sau đó
làm quan nhà Lê, giữ đến chức Điện tiền chỉ huy sứ, chỉ huy cấm quân ở kinh đô
Hoa Lư. Ông là người có học, có đức và có uy tín nên được triều thần nhà Lê quý
trọng.
Việc Lý Công Uẩn trưởng thành, thăng tiến trong bộ máy
nhà Tiền Lê và lên ngôi vua có vai trò gây dựng rất lớn của thiền sư Vạn Hạnh[4].
Các nhà nghiên cứu thống nhất ghi nhận vai trò của sư Vạn Hạnh và Đào Cam Mộc
trong việc đưa Lý Công Uẩn lên ngôi nhanh chóng, êm thấm và kịp thời, khiến cục
diện chính trị nước Đại Cồ Việt được duy trì ổn định trong quá
trình chuyển giao quyền lực, không gây xáo trộn từ trong cung đình lẫn bên
ngoài[5].
Việc lên ngôi nhanh chóng và êm thuận của Lý Công Uẩn được xem là điều kiện thuận
lợi và nền tảng để ông yên tâm bắt tay xây dựng đất nước thống nhất, mở đầu một
vương triều thịnh vượng lâu dài[6],
mở ra thời kỳ phục hưng toàn diện của đất nước[7].
Dời đô về Thăng Long
Hơn 1 năm sau khi lên ngôi vua, tháng 7 âm lịch
năm 1010, Lý Thái Tổ tiến hành dời đô từ Hoa Lư (Ninh Bình)
về Đại La (Hà Nội).
Ông đã ban hành Chiếu dời đô vào mùa xuân năm 1010.
Việc tìm đất, nghị bàn đến việc chuẩn bị để dời đô diễn
ra tương đối khẩn trương. Từ Hoa Lư về
thành Đại La có thể đi theo đường bộ hoặc theo đường thuỷ. Sử cũ
không ghi chép chi tiết nhà Lý dời đô bằng đường nào. Các nhà nghiên cứu đã kết
luận: triều nhà Lý dời đô bằng đường thuỷ, và chỉ có dời đô bằng đường thuỷ thì
mới an toàn và tải được cả bộ máy triều đình đông đảo cùng vật chất bảo đảm đồ
sộ đi kèm[8][9].
Các nhà nghiên cứu khẳng định Lý Thái Tổ dời đô cũng cần dùng tới đội
thuyền. Đoàn thuyền xuất phát từ bến Ghềnh Tháp (nay là khu vực giữa phủ Vườn Thiên và nhà bia Lý Thái Tổ ở khu di tích cố đô Hoa Lư). Rồi thuyền vào sông Sào Khê, qua cầu Đông, cầu Dền ở Hoa Lư để
ra bến đò Trường Yên vào sông Hoàng Long. Đi tiếp đến Gián Khẩu thì
rẽ vào sông Đáy. Từ sông Đáy lại
rẽ vàosông Châu Giang. Đến Phủ Lý đoàn
thuyền ngược sông Hồng, rồi vào sông Tô Lịch trước cửa thành Đại La.[10]
Như vậy hành trình dời đô đi qua 6 con sông khác nhau,
trong đó các hành trình trên sông Sào Khê, sông Hoàng Long, sông Châu Giang là đi xuôi dòng,
trên sông Đáy, sông Hồng, sông Tô Lịch là đi ngược dòng. Sở dĩ nhà
Lý đi bằng đường sông chứ không đi bằng đường biển cũng là bảo đảm an toàn vì
thuyền phải tải nặng không chịu nổi sóng dữ ở biển.
"Núi là vạt áo che, sông là dải đai thắt, sau
lưng là sông nước, trước mặt là biển, địa thế hùng mạnh mà hiếm, rộng mà dài,
có thể là nơi vua ở hùng tráng, ngôi báu vững bền, hình thể Đại Việt không nơi nào hơn được nơi
này".
Quyết định dời đô ra Thăng Long của Lý Thái Tổ được xem là sự kiện trọng đại,
đánh dấu bước phát triển vượt bậc của vương triều Lý[11].
Trong vòng 8 thế kỷ tiếp theo, hầu hết các triều đại phong kiến kế tục nhà Lý
như nhà Trần, nhà Mạc, nhà Hậu Lê đều tiếp tục dùng Thăng Long làm
kinh đô và có thời gian tồn tại tương đối lâu dài.
Loạn tam vương
Khoảng tháng 3 năm 1028, Lý Thái Tổ qua đời, thụy hiệu là Thần Vũ hoàng đế (神武皇帝),
an táng ở Thọ lăng.
Các đại thần đều đến cung Long Đức để dâng biểu, xin
Thái tử Lý Phật Mã lên ngôi. Nhưng 3 người em của ông là Đông Chinh vương, Dực
Thánh vương và Vũ Đức vương không đồng ý, đem quân của mình phục sẵn ở trong
Hoàng thành, nhằm cướp ngôi.
Lúc đó, Đông Chinh vương phục ở trong Long Thành, còn
Dực Thánh vương và Vũ Đức vương phục binh ở cửa Quảng Phúc, đợi Thái tử đến sẽ
đánh úp. Một lát sau, Thái tử từ cửa Tường Phù vào, đến điện Càn Nguyên, biết có
biến, sai người hầu đóng hết các cửa điện và sai các vệ sĩ trong cung phòng giữ.
Thấy Phật Mã không nỡ xuống tay, nội thị là Lý Nhân Nghĩa xin đánh một trận để quyết
được thua, theo gương Đường Thái Tông và Chu Công Đán.
Quân của ba vương đánh đến rất gấp, Thái tử bèn sai vệ
sĩ trong cung mở cửa ra đánh. Lê Phụng Hiểu sức khỏe hơn người, một mình vượt
hơn trăm quân lính, ra trước cửa Quảng Phúc xông thẳng đến chỗ ngựa của Vũ Đức
Vương. Vương quay ngựa tránh, ngựa quỵ xuống, bị Phụng Hiểu bắt giết. Phủ binh
của ba vương thua chạy. Quan quân đuổi theo chém giết hết, chỉ có hai vương
Đông Chinh và Dực Thánh chạy thoát được.
Thái tử Phật Mã lên ngôi, tức là Lý Thái Tông, đổi niên hiệu là Thiên Thành. Hai
vương chạy thoát sau đó được tha tội. Cũng vì biến loạn này, để ngăn ngừa về
sau, Lý Thái Tông đặt ra Hội thề thần Đồng Cổ, là một
buổi lễ thề rất quan trọng suốt triều đại nhà Lý. Ông xuống chiếu giao cho Hữu
ty dựng miếu ở bên phải thành Đại La sau chùa Thánh Thọ, lấy ngày
25 tháng ấy, đắp đàn ở trong miếu, cắm cờ xí, chỉnh đốn đội ngũ, treo gươm giáo ở trước thần
vị, đọc lời thề rằng: "Làm con bất hiếu, làm tôi bất trung, xin thần
minh giết chết". Các quan từ cửa đông đi vào, đến trước thần vị cùng uống
máu ăn thề, hàng năm lấy làm lệ thường. Sau vì tháng 3 có ngày quốc kỵ, chuyển
sang mồng 4 tháng 4. Nếu không có mặt trong buổi lễ, người bị tội sẽ bị đánh 50
trượng.
Việc thái tử Phật Mã dẹp được loạn, giữ được ngôi khiến
chính trị nhà Lý từ đó được duy trì ổn định trong thời gian dài, chấm dứt tình
trạng biến loạn gây hậu quả nặng nề sau khi vua khai quốc qua đời đã xảy ra với
các triều đại trước như Ngô (Dương Tam Kha đoạt ngôi), Đinh (trung thần
nhà Đinh chống Lê Hoàn dẫn tới nhà Đinh mất), Tiền Lê (các hoàng tử
tranh ngôi).
Thời kỳ thịnh trị
Ngay từ thời Lý Thái Tổ đến các vua tiếp theo là Thái
Tông và Thánh Tông, nhà Lý tập trung giải quyết những vấn đề lớn sau:
1.
Củng cố nội trị: Phát triển kinh tế, đặc biệt là nông
nghiệp; ban hành Hình thư, hệ thống pháp luật đầu tiên từ khi giành độc lập sau
thời Bắc thuộc; xác lập hệ thống giáo dục khoa cử có
hệ thống[12]
2.
Củng cố cương vực cai trị, vươn rộng quyền lực đến những
vùng xa. Nhà Lý Dùng chính sách hôn nhân, gả công chúa cho các tù trưởng địa
phương để thắt chặt mối quan hệ. Với những nơi không thần phục, vua cử các
hoàng tử hoặc thân chinh đi đánh dẹp. Chính sử ghi nhận ba vị vua đầu triều Lý
đã nhiều lần xuất quân các châu như Vị Long, Đô Kim, Thường Tân, Bình Nguyên, Định
Nguyên, Trệ Nguyên, Thất Nguyên, Văn, Hoan, Diễn, Phong v.v. Lớn nhất là biến
loạn họ Nùng những năm 1038-1041 [13].
3.
Bảo vệ biên giới các phía: giải quyết những xung đột nhỏ
xảy ra vùng biên với nhà Tống, và thường có liên quan tới các tù trưởng địa
phương; đánh lui những cuộc tấn công cướp phá của Nam Chiếu, Chiêm Thành.
Một sự kiện lớn trong những năm thịnh trị thời lý là
việc đổi quốc hiệu từ Đại Cồ Việt (大瞿越)
sang Đại Việt (大越) vào năm 1054, mở ra kỷ
nguyên Đại Việt trong lịch sử Việt Nam.
Năm 1069, Lý Thánh Tông thân chinh đi đánh nước Chiêm Thành do
Chiêm Thành thường sang quấy nhiễu, cướp phá. Quân nhà Lý bắt được quốc vương
Chiêm Thành là Chế Củ.
Chế Củ xin dâng đất ba châu là Địa Lý, Ma Linh và Bố Chính để
chuộc tội. Thánh Tông lấy 3 châu ấy và cho Chế Củ về nước. Những châu ấy nay ở
địa hạt các huyện Quảng Ninh, Quảng Trạch, Bố Trạch, Tuyên Hoá,Lệ Thuỷ tỉnh Quảng Bình và
huyện Bến Hải tỉnh Quảng Trị.
Lãnh thổ Đại Việt được mở rộng đáng kể về phía nam.
Năm 1070, Thánh Tông cho xây dựng Văn miếu,
đắp tượng thờ Khổng Tử, Chu Công, Tứ phối, vẽ tượng Thất thập
nhị hiền, bốn mùa cũng tế, để mở mang Nho học.
Ông là vị vua đầu tiên khởi xướng Nho giáo vào việc cai trị của các Hoàng đế Đại
Việt sau này.
Ba vị vua đầu tiên triều Lý đều lên ngôi ở tuổi trưởng
thành và qua đời ở độ tuổi 50, có tư tưởng và thực thi chính sách kế tục nhau
khá nhất quán. Các vua đều ở ngôi trong thời gian tương đối dài, sau loạn tam
vương không còn tranh chấp nội bộ, vì vậy chính quyền nhà Lý ngày càng được củng
cố.
Từ đời vua thứ tư, nhà Lý bắt đầu đối mặt với vấn đề
nhân sự. Vua Lý Thánh Tông muộn con, khi vua mất thái tử Lý Càn Đức (李乾德)
mới 7 tuổi lên nối ngôi, tức là Lý Nhân Tông. Dương hoàng hậu được thái sư Lý Đạo Thành (李道成) lập
làm Hoàng thái hậu và có quyền nhiếp chính.
Việc này gọi là Thùy liêm thính chính (垂簾聽政 - rủ mành
nghe việc nước), các Thái hậu sẽ thượng triều, ngồi sau long tọa đã được buông
1 tấm rèm the và quyết định thay vua.
Ỷ Lan phu nhân (倚蘭夫人) - mẹ đẻ của Nhân Tông, được
tôn làm Hoàng thái phi. Thái phi
do nghĩ mình là mẹ đẻ mà không được can dự triều đình nên rất buồn bực, hằng
ngày bà than thở với Nhân Tông khiến vị vua cũng dần nhận ra và quyết định phế
truất Dương thái hậu và bắt giam bà cùng 72 cung nhân khác của Thánh Tông, đến
khi linh cữu Thánh Tông được hạ huyệt thì Thái hậu và các cung nhân đó đều bị
chôn sống theo. Lý Đạo Thành, do ủng hộ Dương thái hậu nên bị Ỷ Lan thái phi điều
ra trấn thủ Nghệ An.
Sau khi Dương thái hậu bị phế truất, Ỷ Lan thái phi được
tôn làm Hoàng thái hậu, buông rèm nghe chính sự. Bên dưới mọi việc do Thái
úy Lý Thường Kiệt (李常傑), một trọng
thần thời Thánh Tông đảm nhiệm.
Lúc này, nhà Tống đang
khủng hoảng về vấn đề biên giới với nhà Liêu, Tây Hạ muốn
nhân lúc vua Lý còn nhỏ, Thái hậu nhiếp chính mang quân đánh chiếm. Thái úy Lý
Thường Kiệt chủ động xóa tan hiềm khích, mời Lý Đạo Thành về triều để bàn đối
sách chống quân Tống.
Năm 1075, ngay khi nhà Tống đang tập kết lực lượng ở Ung châu chuẩn bị tiến
sang, Lý Thường Kiệt chủ động mang thủy quân, kết hợp quân
trên bộ của Nùng Tôn Đản (儂宗亶) đánh sang
đất Tống trước. Sang đầu năm 1076, quân Lý hạ thành Ung châu.
Năm 1076, nhà Tống cử Quách Quỳ (郭逵),
một viên tướng dày dặ trận mạc cùng Triệu Tiết đem đại
binh sang xâm lược Đại Việt. Thế quân nhà Tống rất mạnh, quân đội nhà Lý dưới sự
chỉ huy của Lý Thường Kiệt đã chống trả hết sức quyết liệt. Ông đã cử Lý Kế Nguyên đánh bại
đội quân thủy của quân Tống sang kết hợp với quân đánh bộ của Quách Quỳ. Cuối
cùng, Lý Thường Kiệt đánh bại được đội quân nhà Tống tại trận tuyến trên sông Như Nguyệt. Năm 1077, Quách Quỳ chấp nhận
cho Đại Việt giảng hòa và rút quân trở về.
Nhà Lý vượt qua thử thách lớn nhất từ khi hình thành
và tiếp tục thịnh trị. Sau khi đánh được quân Tống, Nhân Tông bắt tay vào việc
cai trị, mở khoa thi đầu tiên và
chọn ra 10 người thi đỗ, nổi tiếng nhất là Lê Văn Thịnh (黎文盛). Ông còn
củng cố nông nghiệp, cấm nạn giết trâu và xử phạt rất nặng. Quốc gia yên bình,
Nhân Tông chuyên tâm theo Phật giáo, mở nhiều cuộc vui như đua thuyền, múa rối nước,...Đại Việt luôn có hội hè, trở
nên cực kỳ phồn vinh và phát triển.
Thời kỳ trung suy
Nhân Tông là vị Hoàng đế trị vì lâu dài nhất
trong lịch sử Việt Nam, tuy nhiên ông không có con.
Vì vậy, ông chọn trong các con em hoàng tộc một người để kế vị và chọn được Lý Dương Hoán (李陽煥), là con của
người em Sùng Hiền hầu, tức là cháu gọi ông bằng bác.
Năm 1127, Lý Nhân Tông qua đời, Dương Hoán lúc đó mới 11 tuổi lên
nối ngôi, tức là Lý Thần Tông. Có một truyền thuyết rằng Thần Tông là do Từ Đạo Hạnh (徐道行) đầu thai.
Việc Nhân Tông qua đời và truyền ngôi cho Thần Tông
đánh dấu sự chuyển dời ngôi vua từ chi trưởng cho chi dưới và cũng kết thúc thời
kỳ phát triển đỉnh cao của nhà Lý. Từ Nhân Tông trở đi, trong 4 đời vua liên tiếp,
người kế vị của nhà Lý đều nhỏ tuổi. Tuy việc cai trị bên ngoài chưa có nhiều ảnh
hưởng trong thời kỳ đầu nhưng trong cung đình đã chịu ảnh hưởng trực tiếp vì sự
tranh chấp quyền lực của những người tham gia nhiếp chính.
Thời Lý Thần Tông
Các đại thần giúp vua gồm Thái sư Lê Bá Ngọc (黎伯玉),
Thái phó Dương Anh Nhĩ (杨英耳),
Gián nghị đại phu Mâu Du Đô (缪攸度),
Điện tiền chỉ huy sứ Lý Sơn (李山),... đều là những người có
năng lực, được Nhân Tông tin tưởng giao trọng trách nên những năm đầu Thần Tông
cai trị, nước Đại Việt vẫn giữ được ổn định.
Nhà Lý từ những đời trước đã có thú thích vật hiếm lạ,
đến khi Lý Thần Tông trưởng thành, việc đó ngày càng thịnh hành. Biết được ý
vua, nhiều người dâng những vật lạ lên như hươu trắng, rùa có chữ trên
mai, chim sẻ, cá sấu, cá sông, cây cảnh...
nhiều người như Lý Lộc (李禄), Lý Tự Khắc (李自克) tuy chỉ là quan hèn mọn mà
do dâng hươu trắng quý hiếm mà cho làm Đại liêu ban, Minh tự.
Ngoài ra xuất hiện nhiều quan lại có ý xu nịnh, nhân ý vua còn ham vui mà hùa
theo nhà vua.
Năm 1138, Lý Thần Tông qua đời khi mới thọ 23 tuổi, trị vì được 10
năm. Trước đây Thần Tông đã lập con trưởng là Lý Thiên Lộc (李天禄) làm Thái tử. NhưngCảm Thánh phu nhân (感聖夫人)
cùng Phụng Thánh phu nhân (奉聖夫人), Nhật Phụng phu nhân (日奉夫人)
đã dùng tiền hối lộ hoạn quan Từ Văn Thông (徐文通)
mà cho vào gặp Thần Tông, xui vua bỏ thái tử Thiên Lộc. Thần Tông nghe theo,
bèn lập con nhỏ là Thiên Tộ làm Hoàng thái tử, giáng Thiên Lộc xuống làm Minh Đạo vương. Lý Thiên Tộ (李天祚)
khí đó mới 3 tuổi lên ngôi, tức là Lý Anh Tông.
Cảm Thánh phu nhân Lê thị trở thành Hoàng thái hậu. Bà trọng dụng tình nhân Đỗ Anh Vũ (杜英武) - người em ruột của Đỗ
thái hậu và là cháu gọi Lý Thường Kiệtbằng cậu - cho làm nhiếp chính.
Việc đó khiến nhiều đại thần, gồm Điện tiền chỉ huy sứ Vũ Đái (武戴), Phò
mã Dương Tự Minh (杨字明) cùng một số thân
vương nhà Lý bất bình và làm binh biến bắt Anh Vũ, nhưng không quyết đoán giết
ông. Vì vậy Anh Vũ chỉ bị đày làm Cảo
điền nhi - cày ruộng cho nhà nước. Không lâu sau, Thái hậu cố nghĩ
làm thế nào để phục hồi chức nhiệm cho Anh Vũ, mới nhiều lần mở hội lớn để xá
cho tội nhân. Anh Vũ được mấy lần xá tội, lại làm Thái uýphụ chính như cũ,
càng được yêu dùng hơn. Đỗ Anh Vũ tìm cách trả thù. Anh Tông còn nhỏ, chuẩn tâu
theo Anh Vũ, do đó những người tham gia binh biến đều bị giết hoặc đi
đày.Năm 1158,
Đỗ Anh Vũ qua đời. Tô Hiến Thành (蘇憲誠), có họ
hàng là Tô thị vợ của Anh Vũ, được thăng làm Thái úy.
Hiến Thành giỏi việc dụng binh, lại là người chính trực, chuyên tâm tuyển chọn
quân lính, biên giới nhiều lần bình định Chiêm Thành, Ai Lao.
Năm 1174, nhà Lý lại xảy ra việc thay ngôi thái tử. Thái tử
là Lý Long Xưởng gian
dâm với cung phi, làm chuyện thất đức nên bị phế truất làm Bảo Quốc vương. Anh
Tông lập người con trai nhỏ là Lý Long Cán (李龍翰),
con của một cung phi là cháu gái Đỗ Anh Vũ, làm Hoàng thái tử. Tô Hiến Thành
làm Nhập nội kiểm
hiệu thái phó bình chương quân quốc trọng sự, tước Vương,
được giao phụ chính giúp người kế vị.
Năm 1175, Anh Tông qua đời khi mới 40 tuổi, trị vì được 36 năm.
Thái tử còn nhỏ tuổi lên ngôi, sử gọi là Lý Cao Tông.
Từ đây nhà Lý bắt đầu con đường suy vong.
Thời kỳ suy vong
Lý Cao Tông
Lên ngôi khi mới 3 tuổi, mẹ là Đỗ phu nhân trở thành Chiêu Thiên
Chí Lý hoàng thái hậu, Đỗ An Di em
trai bà trở thành ngoại thích, Tô Hiến Thànhđược giao cho việc kèm cặp phụ
chính.
Chiêu Linh hoàng thái hậu, mẹ của thái tử
cũ Lý Long Xưởng cố
giành lại ngôi báu cho con trai nhưng không thành vì thái độ cương quyết của Tô
Hiến Thành.
Giữa năm 1179, khi Cao Tông mới lên
6 tuổi thì Thái úy Tô Hiến Thành qua đời. Đỗ An Di được
phong làm phụ chính. Năm 1188, Đỗ An Di qua đời, Ngô Lý Tín (吳理信) được trao quyền phụ
chính, đến khi ông qua đời năm 1190. Đàm Dĩ Mông (譚以蒙) là em
trai của An Toàn hoàng hậu được cất nhắc làm phụ
chính.
Lý Cao Tông trưởng thành chỉ thích chơi bời, cho mua
bán chức tước, khiến xã hội bất ổn, bọn bất tài cứ có nhiều tiền là làm
quan gây phiền nhiễu cho dân chúng; lại cho bán tội ngục, tức là nếu
có 2 người tranh giành nhau về một vật, tài sản giá trị mà hễ có ai dâng tiền bạc
thì được lấy tài sản đó về làm của công, không cần qua tra xét gì cả, nên kho bạc
tài sản trong cung thì như núi mà dân đói khổ cứ thế kêu than bên ngoài, giặc
cướp như ong. Nhiều thủ lĩnh địa phương nhân lúc triều đình trung ương suy yếu
cũng ngầm xây dựng lực lượng nổi dậy.
Loạn Quách Bốc
Đoàn Thượng (段尚) ở vùng Hồng
nổi dậy chống triều đình, Cao Tông sai các đại thần là Phạm Bỉnh Di (范秉異), Phạm Du (范兪),
Đàm Dĩ Mông cùng các tướng khác đem quân đến định tiêu diệt. Đoàn Thượng sai
người đem của đút lót Phạm Du, mong muốn lui binh. Du về tâu với Cao Tông, dùng
mọi lời thuyết phục và khiến Cao Tông gọi tất cả quay về, Thượng thoát khỏi cảnh
nguy khốn.
Phạm Du được quản việc binh ở Nghệ An,
thuyết phục Cao Tông cho chiêu tập thêm người để củng cố lực lượng, Cao Tông đồng
ý. Phạm Du chiêu dụ bọn cướp, những người vô gia cư tạo thành quân lực của
riêng mình mà đi khắp nơi cướp bóc. Cao Tông sai Phạm Bỉnh Di đi dẹp, Bỉnh Di
thắng liền mấy trận, đốt phá dinh thự nhà cửa của Phạm Du, Du phải chạy sang Hồng
châu mà trốn.
Năm 1209, Cao Tông triệu Phạm Du về Thăng Long. Phạm Du hết lời vu
cáo Phạm Bỉnh Di. Cao Tông tin theo, bèn sai người bắt giam Bỉnh Di cùng con
trai là Phạm Phụ. Bộ tướng của Bỉnh Di là Quách Bốc (郭卜)
đang đóng ở ngoài nghe tin thì mang quân đánh vào kinh thành Thăng Long hòng giải
cứu Bỉnh Di. Cao Tông và Phạm Du vội giết chết Bỉnh Di và Phụ rồi chạy lên vùng
Quy Hóa (Vĩnh Phú, Yên Bái).
Quách Bốc vào kinh sư an táng cha con Bỉnh Di, rồi lập con thứ của Cao Tông
là Lý Thầm lên ngôi Hoàng đế.
Hoàng tử Lý Hạo Sảm (李日旵) cùng mẹ là An Toàn hoàng hậu phải chạy về Hải Ấp, được Trần Lý (陳李)
cùng Phạm Ngu là một học
giả người vùng Diêu Hào lập làm minh chủ, giáng Lý Thầm xuống làm Vương. Hạo Sảm
được sắp xếp kết hôn với con gái của Trần Lý là Trần Thị Dung (陳氏庸), ban chức
cho những người trong phe họ Trần như Trần Lý, Phạm Ngu và Tô Trung Từ (蘇忠詞).
Cao Tông nghe tin Thái tử Sảm tự ý lập triều đình
riêng ở Hải Ấp, cho là chống lại mình nên cử Phạm Du huyến luyện binh sĩ ở vùng
Hồng mà đi đánh. Nhưng Phạm Du mải tư thông với Thiên Cực công chúa, nên
trễ hẹn với bọn Đoàn Thượng, bị thuộc hạ của Thái tử Sảm (thực
chất là thuộc hạ họ Trần) mai phục và bắt giết. Sau đó, Trần Lý và
em vợ là Tô Trung Từ đứng đầu cầm quân đánh đến
kinh sư, đánh bại Quách Bốc và đồng đảng, dẹp tan loạn Quách Bốc.
Bất lực trong đại loạn
Cao Tông được rước về kinh thành Thăng Long. Không lâu
sau, năm 1210,
Cao Tông qua đời lúc 38 tuổi. Thái tử Lý Sảm (李旵) lên ngôi, tức Lý Huệ Tông, lúc ấy mới 16 tuổi. Huệ Tông cho
lão thần Đỗ Kính Tu làm Thái úy phụ chính.
Vì Trần Lý đã
chết, Tô Trung Từ nắm binh quyền thế lực Hải Ấp, giết chết Đỗ Kính Tu. Các tướng
Đỗ Quảng, Đỗ Thế Qui và Phí Lệ cùng nhau mưu lập đánh Trung Từ. Trung Từ biết
thế quân của mình nhỏ hơn liên quân của họ, bèn lập mưu kế lừa gạt, vờ hòa hoãn
với họ mà đang đêm tăng cường binh sĩ mưu trừ. Rồi ông cho tùy tướng Đào Phán bất
ngờ ùa binh đánh lên diệt bọn Đỗ Quảng, Phí Lệ. Bọn họ xung phong tiến đánh
quân của Đào Phán và chạy thoát được, Phán bèn đánh úp Đỗ Thế Qui, bắt được Qui
và Qui bị tùng xẻo ở giữa chợ trời.
Huệ Tông sợ hãi, vội phong Trung Từ làm Thái úy phụ
chính, ban tước Vương; sai người đi đón Trần Thị Dung và phong làm Nguyên phi (元妃),
cho anh của Nguyên phi là Trần Tự Khánh (陳嗣慶) làm Chương Thành hầu (章成侯).
Sau khi dẹp được các thế lực chống đối mình, Tô Trung
Từ lại bị giết đột ngột vào năm 1211 khi thông dâm với Thiên Cực công chúa - người trước đây
đã tư thông với Phạm Du - và bị chồng công chúa là Vương Thượng bắt quả
tang (Luật nhà Lý cho phép giết gian phu mà không bị tội). Quan đầu triều bị giết,
kinh thành hỗn loạn. Con rể Trung Từ là Nguyễn Ma La thế cô,
mưu dựa vào họ Trần, bèn cùng với vợ là Tô thị (em họ Tự Khánh) lên thuyền sang
đạo Thuận Lưu để gặp bộ tướng của Tô Trung Từ là Nguyễn Trinh thì bị Nguyễn
Trinh giết rồi cướp lấy Tô thị đem về. Tô thị sai người tố cáo với Trần Thừa.
Trần Thừa bèn sai Tô thị dụ được Trinh và giết chết. Lực lượng của Tô Trung Từ
tan rã hoàn toàn. Trần Tự Khánh nhân lúc Ma La kéo đi, kinh thành bỏ trống, lập
tức mang quân về kinh sư và an táng Tô Trung Từ ở làng Hoạch.
Sau khi Tô Trung Từ chết, Huệ Tông dùng cậu là Đàm Dĩ Mông làm Thái úy phụ chính, Đàm
thái hậu cũng xen vào việc chính sự. Họ Đàm muốn nhân quyền ngoại thích mà lộng
hành, chính sự ngày càng suy.
Hai lực lượng lớn nhất tranh quyền lúc đó là họ Trần
và họ Đoàn. Lý Huệ Tông lo ngại ngoại thích nhà vợ họ Trần thế lực lớn, nên
cùng ngoại thích nhà mẹ là cậuĐàm Dĩ Mông muốn dựa vào họ Đoàn. Nghe họ
Đoàn gièm pha Trần Tự Khánh muốn phế lập, Huệ Tông tức giận hạ chiếu cho các đạo
binh đánh Trần Tự Khánh, và giáng Trần Thị Dung xuống làm Ngự nữ (御女).
Đoàn Thượng và Đoàn Văn Lôi đem binh về kinh sư. Huệ Tông hạ chiếu tấn phong tước
hầu cho Đoàn Thượng.
Lúc bấy giờ, Trần Tự Khánh dẫn quân đi đánh khắp nơi,
thu phục được nhiều đất, đặc biệt chiếm được Hồng châu, vùng từ Lạng châu đến núi Tam
Trĩ hết thảy đều là đất của họ Trần.
Năm 1213, Đoàn Thượng phối hợp với quân triều đình đụng độ với Trần
Tự Khánh. Tuy nhiên, lực lượng họ Trần mạnh hơn, có nhiều tướng giỏi hơn; trong
khi đó quân nhà Lý do Huệ Tông và thái sư Đàm Dĩ Mông không có tài làm tướng chỉ
huy nhanh chóng bị thua trận. Cánh quân Đoàn Thượng cử đi do Đoàn Cấm và Vũ Hốt
chỉ huy bị bộ tướng của Tự Khánh là Nguyễn Nộn (阮嫩) đánh bại. Huệ Tông bỏ chạy
lên Lạng châu, quân họ Đoàn rút khỏi kinh đô trở về vùng Hồng.
Trần Tự Khánh cố thuyết phục Lý Huệ Tông trở về kinh
không được, bèn lập một hoàng thân nhà Lý là Lý Nguyên vương lên ngôi làm vua mới.
Năm 1214, anh em họ Đoàn tấn công đất Bắc Giang do
tướng của Tự Khánh là Nguyễn Nộn đóng giữ. Hai bên đánh nhau ở núi Đông Cứu (Gia Lương, Bắc Ninh),
Nguyễn Nộn giết chết được Đoàn Nguyễn. Tuy nhiên lúc đó nội bộ phe Tự Khánh xảy
ra phản loạn lớn. Tướng ở Cam Giá (thị xã Sơn Tây)
là Đỗ Bị (杜備) lại nổi lên chống cự. Miền
Cam Giá lại tách khỏi phạm vi thế lực của anh em họ Trần, hình thành một thế lực
mới. Cùng lúc đó, Nguyễn Nộn ở Bắc Giang sau khi đánh được họ Đoàn cũng phản lại
Tự Khánh, xây dựng một thế lực rất lớn. Do việc cát cứ của Đỗ Bị, Nguyễn Nộn,
kinh thành Thăng Long bị uy hiếp. Tự Khánh phóng hỏa đốt kinh đô rồi chạy về
hành cung Lý Nhân (Hà Nam).
Song lực lượng họ Trần vẫn rất mạnh. Sau hàng loạt biến
cố khác, thế lực của Trần Tự Khánh ngày càng mạnh hơn, buộc vua Huệ Tông phải
tính trở về dựa vào họ Trần. Cuối năm, Trần Tự Khánh dẫn binh đánh được Đinh Khả
và Bùi Đô ở Đại Hoàng, chiếm luôn vùng đất này.
Năm 1216, Huệ Tông sách phong Ngự Nữ Trần thị làm Thuận Trinh phu nhân (順貞夫人).
Đàm thái hậu cho Trần Tự Khánh là kẻ phản trắc, nên ghét Trần Thị Dung, bảo vua
đuổi bỏ đi, lại nhiều lần muốn làm hại, nhưng Huệ Tông đều che chở.
Trước sức ép muốn giết con dâu của Đàm Thái hậu, Huệ
Tông cùng với phu nhân lẻn đi đến chỗ quân của Tự Khánh ở bãi Cửu Liên. Từ đấy,
Huệ Tông lại dựa vào Trần Tự Khánh. Tự Khánh bèn phế bỏ vua mới Lý Nguyên
vương, tôn Huệ Tông là vua như cũ mà chuyên tâm bình định các thế lực: Nguyễn Nộn
ở Bắc Giang, Hiển Tín vương Nguyễn Bát, Đoàn Văn Lôi và Đoàn Thượng ở Hồng châu
và Hà Cao ở Qui Hóa (Yên Bái, Tuyên Quang).
Họ Trần nắm quyền
Cuối năm đó, mùa động, Thuận Trinh phu nhân được sắc
phong làm Hoàng hậu. Huệ Tông phong chức cho một loạt người họ Trần: Tự Khánh
làm Thái uý phụ chính, anh trai Tự Khánh là Trần Thừa làm
Nội thị phán thủ, tước Liệt hầu, Phùng Tá Chu làm
Quan nội hầu; con trưởng của Trần Thừa là Trần Liễu (陳柳)
làm Quan nội hầu, con trưởng của Thái úy Tự Khánh là Trần Hải (陳海)
làm Hiển Đạo vương (顯道王).
Năm 1217, Đoàn Thượng quy phục triều đình, được ban làm Hồng vương, cai quản Hồng Châu. Từ đấy,
họ Đoàn yên bình, tự gây lực lượng cát cứ. Cùng năm đó, các thế lực cát cứ ở Phong Châu,
Hiển Tín vương Lý Bát cũng đều quy phục triều đình. Lúc này, Huệ Tông thường
phát điên, tự xưng là Thiên tướng,
cắm cờ ở búi tóc, cầm giáo và khiên múa may, đến khi mệt thì uống rượu ngủ li
bì. Chính sự không quyết đoán, giao phó cả cho Trần Tự Khánh. Quyền lớn trong
nước dần dần về tay họ Trần.
Năm 1218, Trần Thừa đem binh thuyền tiến đánh Nguyễn Nộn ở Bắc
Giang. Ông cho người mở đê, để nước lan vào các thái ấp, rồi dùng binh thủy
theo lối ấy mà đánh. Nộn thua to, chạy về Phù Ninh (Bắc Ninh).
Năm đó, để yên Hồng châu,Trần Tự Khánh đưa em gái là Trần Tam Nương gả cho Hồng
hầu là Đoàn Văn Lôi vốn là
người có uy tín với người Hồng châu.
Năm 1219, các thủ lĩnh Phạm Dĩ (范以)
và Hoàng Cá ở Nam Sách qua đời. Thuộc tướng là Nguyễn Lợi dâng thành cho Tự
Khánh.
Năm 1220, Nguyễn Nộn tự xưng Hoài Đạo vương (怀道王), giữ hương Phù Đổng,
dâng biểu xưng thần. Thái úy Tự Khánh phê chuẩn, từ đấy Bắc Giang không còn
công khai đối kháng triều đình.
Năm đó, Thái úy Trần Tự Khánh cùng Trần Thừa đánh dẹp Hà
Cao ở Qui Hóa. Ông chia làm 2 đạo quân, Trần Tự Khánh và Trần Thừa đi theo sông
Qui Hóa; bộ tướng Lại Linh (赖靈)
và Phan Cụ (潘埧)
đi theo sông Tuyên Quang, nhưng Hà Cao cũng chia quân tiến đánh. Phan Cụ bị bộ
tướng của Hà Cao là Nguyễn Nải chém chết. Nhưng Thái úy Tự Khánh đã bao vây thủ
phủ của Hà Cao, khiến Cao và gia đình phải tự sát. Từ đấy lộ Thượng Nguyên (Bắc Cạn, Thái Nguyên)
và sông tam Đái (Vĩnh Phú) được dẹp yên.
Năm 1223, Thái úy Trần Tự Khánh qua đời, Huệ Tông lấy Trần Thừa
làm Phụ quốc Thái uý, cho đặc quyền khi vào chầu không xưng tên. Lúc đó, Nguyễn Nộn lại bắt đầu mạnh lên, là mối
nguy hại cho dòng họ Trần đang nắm giữ triều đình.
Sử thần Ngô Sĩ Liên nêu ý kiến về việc này[14]:
...Năm đầu niên hiệu Kiến Gia, giặc cướp đua nhau nổi
dậy, Huệ Tông nhu nhược không đánh dẹp được. Trần Tự Khánh vì cớ Huệ hậu bị
thái hậu làm khổ mà đem quân phạm cửa khuyết xin đón xa giá. Đương lúc bấy giờ,
lòng người không thể không ngờ vực, cho nên Huệ Tông có lệnh bắt Tự Khánh mà
không bắt được. Tự Khánh muốn làm cho kỳ được mới nhiều lần làm kinh động đến
vua, xa giá phải dời chổ mấy lần, tội rõ ràng rồi. Nhưng mà Huệ Tông và Huệ hậu
rốt cuộc phải nhờ Tự Khánh mới được yên, thì tội ấy không kể đến. Thế là việc
tuy là trái nhưng tình thì thuận, sử chép không nêu lên nhưng thực cũng có nêu
đấy. Nếu không thế thì chỉ là kẻ đầu sỏ giặc cướp mà thôi.
Chiêu Hoàng nhường ngôi
Năm 1224, bệnh của Huệ Tông ngày càng tăng mà không có con trai để
nối nghiệp lớn, các công chúa đều được chia các lộ làm ấp thang mộc, uỷ nhiệm
cho một mình chỉ huy sứ Trần Thủ Độ (陳守度) quản lĩnh
các quân điện tiền hộ vệ cấm đình. Con gái thứ 2 là công chúa Chiêu Thánh được
lập làm Hoàng thái nữ (皇太女),
rồi làm Hoàng đế, sự gọi là Chiêu
hoàng đế (昭皇帝). Huệ Tông truyền ngôi trở thành Thái thượng hoàng, rồi xuất gia ở chùa Chân Giáo trong
đại nội hoàng cung. Đàm thái hậu cũng theo ông vào đây xuất gia, gọi là Huệ Quang thiền sư.
Điện tiền chỉ huy sứ Trần Thủ Độ coi giữ mọi việc quân
sự trong ngoài thành thị. Trần Cảnh (陳煚),
con trai thứ của Trần Thừa được phong làm Chính thủ, cho hầu hạ gần
gũi với Chiêu Hoàng, được Chiêu Hoàng yêu mến. Dưới sự sắp đặt của Trần Thủ Độ,
Chiêu Hoàng lấy Trần Cảnh làm chồng, rồi đến tháng 12 âm lịch năm 1225 (đầu năm
1226), ngày mồng một Mậu Dần, Chiêu Hoàng mở hội lớn ở điện Thiên An, trút bỏ áo
ngự mời Trần Cảnh lên ngôi Hoàng đế. Cha Trần Cảnh là Trần Thừa được tôn làm
Thái thượng hoàng.
Ngôi nhà Lý chính thức chuyển sang nhà Trần. Nhà Lý
kéo dài 216 năm với 9 đời vua. Không lâu sau, thượng hoàng Huệ Tông bị Trần Thủ Độ bức tự sát ở chùa Chân giáo.
Nhận định
Đời sau xem sử ba đời vua Lý Thái Tổ, Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông kế tục nhau, từ việc sửa trị,
đánh dẹp các cát cứ trong nước tới việc diễu võ với phương bắc, ra uy với
phương nam - những việc làm đó đều đặn thu được thành tựu, không hề thất bát,
suy bại; vua sau đã thay nhưng vua trước như thể vẫn còn; nước Đại Cồ Việt trở thành Đại Việt tuần tự đi lên không bị suy sút, thua thiệt. Điều
đó cho thấy một chính sách, tư tưởng nhất quán của các vua Lý. Cả ba vua đầu
tiên của nhà Lý đều có tài văn võ kiêm toàn, kính Phật yêu dân, tuổi thọ cũng xấp
xỉ nhau. Ba vị vua Lý này là những người đặt nền tảng cho một nhà Lý tồn tại bền
vững hơn 200 năm, là triều đại đầu tiên truyền nối được lâu dài trong lịch sử Việt Nam, chấm dứt thời kỳ đất nước
liên tục thay đổi, 6 dòng họ thay nhau cai trị thời thế kỷ 10. Nhà Lý xác lập
được bộ máy nhà nước phong kiến quy củ, nề nếp, đưa đất nước vào thời kỳ phát
triển ổn định.
Lý Nhân Tông là vua trị vì lâu nhất trong lịch sử Việt Nam (56 năm). Võ công đánh bại
cuộc xâm lăng của nhà Tống trên sông Như Nguyệt thời Lý Nhân Tông thực chất là của những người
phụ chính mà đội ngũ này được trưởng thành dưới thời Thánh Tông, do Thánh Tông
cất nhắc, trọng dụng. Người theo thuyết nhân quả của đạo Phật có thể cho rằng
việc làm thất đức của thái hậu Ỷ Lan (sát
hại hoàng thái hậu Thượng Dương và các cung nữ của Thánh Tông) khiến vua con phải
trả giá tuyệt tự.
Từ thời Nhân Tông trở về sau, liên tiếp các vua Lý kế
nghiệp đều thơ ấu, đó cũng là điều không may cho nhà Lý. Nhờ nền móng vững chắc
do ba đời vua đầu tiên xây dựng, cơ nghiệp nhà Lý tiếp tục được duy trì, nhưng
các phụ chính đời sau như Đỗ Anh Vũ, Đỗ Kính Tu, Đàm Dĩ Mông không thể sánh được
với thái hậu Ỷ Lan,Lý Thường Kiệt, Lý Đạo Thành. Tô Hiến Thành tài năng nhưng không thể sống
mãi để dìu dắt vua Cao Tông trở thành một vua Nhân Tông thứ hai. Sau khi Hiến
Thành mất, nhà Lý trượt dốc không có ai đứng ra cứu vãn được. Tới khi họ Trần
vào triều phụ chính, việc nhà Lý bị thay thế trở nên không đảo ngược được. Do
nhà Nam Tống khi đó cũng đã yếu mòn nên suốt thời gian suy vong
của nhà Lý tới khi chuyển ngôi cho nhà Trần, Việt Nam không
bị nước láng giềng lớn ở phương bắc nhòm ngó như các thời cuối Trần đầu Hồ và
cuối Lê đầu Mạc sau này.
Vùng màu cam trên bản đồ là lãnh thổ mở rộng về phía
nam năm 1069 thời Lý Thánh Tông
Nhà Lý thiết lập và lựa chọn thiết chế chính trị với đặc
trưng riêng biệt, được các sử gia gọi là mô hình tập quyền thân dân, với thể chế
quân chủ tập quyền mang nhiều điểm khác và vượt xa thời kỳ trước của các triều
Ngô, Đinh, Tiền Lê[15].
Cấp hành chính trung ương bao gồm 3 bộ phận chủ yếu, đó là:
·
Các cơ quan giúp việc cho hoàng đế: sảnh, hàn
lâm viện
·
Các cơ quan đầu não của triều đình: khu mật viện,
bộ
·
Các cơ quan giúp việc cho triều đình: viện, ty,
cuộc
Các chức tướng công, thái phó được hoàng đế nhà Lý ban
cho những người có nhiệm vụ trực tiếp điều khiển toàn bộ chính quyền. Phụ tá
cho các thái phó là tả tham tri chính sự, hữu tham tri chính sự, và hành khiển.
Phụ tá cho thái phó còn có các cơ quan là khu mật viện và bộ.
Địa giới phía bắc nước Đại Việt thời Lý bao gồm Bắc Bộ Việt Nam hiện nay và một
phần nhỏ của tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc).
thời Địa giới phía nam của nhà Lý khi mới thành lập chỉ tới khu vực Hà Tĩnh hiện
nay. Năm 1069, Lý Thánh Tôngđánh Chiêm Thành,
buộc vua Chiêm là Chế Củ dâng 3 châu tương đương với tỉnh Quảng Bình và Quảng Trị hiện
nay. Cương vực này được duy trì ổn định tới khi triều Lý kết thúc. Trên vùng
lãnh thổ này, nhà Lý chia cả nước thành 24 đơn vị hành chính[16].
Các cấp hành chính ở địa phương lần lượt từ cao xuống thấp là:
·
Phủ, lộ, châu, trại
·
Huyện, hương, giáp, phường, sách, động
Đứng đầu bộ máy hành chính của các phủ, lộ là tri phủ,
phán phủ, của các châu là tri châu, của các trại, đạo là quan mục. Đứng đầu bộ
máy hành của các huyện là huyện lệnh. Dưới huyện là đơn vị giáp và thôn.
Nhà Lý được xác định là nhà nước đầu tiên ở Việt Nam chính
thức có hệ thống pháp luật từ khi giành độc lập sau thời Bắc thuộc mà
thời nhà Ngô, nhà Đinh và nhà Tiền Lê trước đó chưa có[17].
Cơ quan chuyên trách pháp luật của nhà Lý là Bộ Hình và Thẩm
hình viện. Đảm nhận chức vụ này thường là á tướng kiêm nhiệm.
Trong một số trường hợp, vua đích thân xử án như vụ kiện[18].
Năm 1042, Lý Thái Tông ban hành sách Hình thư, đây là sách Luật
đầu tiên của một triều đại Việt Nam, có thể coi như tổng hợp của luật dân sự, luật hình sự, luật tố tụng hình sự và luật hôn nhân gia đình ngày
nay. Hình thư gồm có 3 quyển, đã bị thất truyền sau thời kỳ phá hủy văn hóa Đại
Việt của nhà Minh vào đầu thế kỷ 15[17].
Trừ 10 tội nặng gọi là thập ác (bất
trung, bất hiếu, bất kính, bất nghĩa...), nhà Lý cho ban hành thể lệ chuộc tội:
những người già trên 70 tuổi, trẻ con dưới 15 tuổi, người có nhược tật, những
người họ nhà vua và người có công nếu phạm tội có thể chuộc tội bằng tiền, tùy
theo tội nặng nhẹ thì nộp tiền với mức độ nhiều ít khác nhau[17].
Việc ra đời của Hình thư cũng như các cơ quan Bộ Hình
và Thẩm hình được xem là bước tiến trong việc tổ chức quản lý của nhà nước thời
Lý, tuy hiệu lực vẫn còn hạn chế[18].
Do sùng bái đạo Phật của
triều đại này mà các hình phạt nói chung không quá nghiêm khắc. Pháp luật bảo vệ
nguồn thu nhập của triều đình, đảm bảo dân đinh là sức lao động chủ yếu mà triều
đình sử dụng. Để đảm bảo sản xuất nông nghiệp,
việc giết trâu bò được quy định chặt
chẽ. Người giết trâu bò bừa bãi không theo quy định bị xử tội nặng[18].
Pháp luật nhà Lý phản ánh và chấp nhận sự xuất hiện của
chế độ tư hữu ruộng đất, chỉ rõ sự phân biệt đẳng cấp xã hội, trong đó quý tộc
quan liêu được hưởng đặc quyền[19].
Nông nghiệp Việt Nam thời Lý, Thủ công nghiệp Việt Nam thời Lý, Thương mại Việt Nam thời Lý, và Tiền tệ Đại Việt thời Lý
Nông nghiệp
Kinh tế thời nhà Lý chủ yếu dựa vào nông nghiệp,
vì thế trong suốt thời gian của triều đại này, có nhiều việc làm của các vua
hay các chiếu chỉ liên quan đến
vấn đề bảo vệ và phát triển nông nghiệp. Nhà Lý áp dụng chính sách ngụ binh ư nông, cho binh lính thay nhau về
làm ruộng, có tác dụng phát triển sản xuất nông nghiệp, sức lao động không bị
thiếu. Binh sĩ thay nhau nghỉ 1 tháng 1 lần về cày ruộng tự cấp.
Ruộng đất thời Lý gồm có ruộng công, ruộng tư và đặc
biệt, do Phật giáo phát triển mạnh, có ảnh hưởng lớn trong đời sống chính trị -
xã hội nên nhà chùa sở hữu một bộ phận ruộng đất (không thuộc ruộng công lẫn ruộng
tư).
Ruộng công gồm
có[20]
·
Quốc khố điền là ruộng công của triều
đình mà hoa lợi thu được dự trữ vào kho của vua để chi dùng cho hoàng cung.
·
Đồn điền là ruộng đất hình thành từ
việc khai hoang ven sông, ven biển thuộc đồng bằng sông Hồng, sông Mã, sông Lam.
·
Ruộng tịch điền là loại ruộng do triều
đình trực tiếp quản lý, hoa lợi dùng cho triều đình. Hằng năm, nhà Lý vẫn duy
trì cày ruộng tịch điền là hình thức kế thừa từ thời Tiền Lê.
·
Ruộng sơn lăng là loại ruộng dùng
vào việc thờ phụng tổ tiên dòng họ nhà vua.
·
Ruộng công làng xã là ruộng giao cho
các làng xã quản lý, do những người lính nhàn thời bình về cày cấy
·
Ruộng thác đao và ấp thang mộc là
ruộng ban thưởng cho quan lại, công thần. Nhưng loại ruộng này chỉ dành cho 1 đời
công thần, không truyền được cho con cháu và công thần cũng chỉ được hưởng phần
thuế thu từ ruộng đó[21].
Ruộng đất nhà
chùa
Ruộng tư
Chế độ sở hữu ruộng tư thời Lý khá phổ biến và phát
triển. Pháp luật cho phép các tầng lớp trong xã hội mua bán ruộng đất.
Việc đo đạc ruộng đất thời Lý đã xuất hiện, nhưng đơn
vị đo lường tính chưa thống nhất; nơi tính theo mẫu, nơi tính bằng thước[23].
Để phát triển nghề nông, triều đình ra những biện pháp như quy tập người tha
hương trở về quê quán để đảm bảo sức lao động ở nông thôn; trị nặng tội ăn trộm
và giết trâu bò bừa bãi...[24].
Ngoài ra triều đình còn chú trọng việc trị thủy, đắp
đê, nhất là vùng châu thổ sông Hồng.
Năm 1077, Lý Nhân Tông ra lệnh đắp đê sông Như Nguyệt
dài 67.380 bộ. Các công trình thủy lợi tiêu biểu thời Lý là việc đào sông Đản
Nãi (Thanh Hóa)
năm 1029, đào kênh Lãm (Ninh Bình) năm 1051, khơi sâu sông Lãnh Kinh
năm 1089 và sông Tô Lịch năm 1192. Sử sách ghi nhận những năm được mùa lớn như:
1016, 1030, 1044, 1079, 1092, 1111, 1120, 1123, 1131, 1139, 1140[25].
Nhờ sự quan tâm phát triển nông nghiệp và làm thủy lợi
của nhà Lý, nước Đại Việt có thế đứng và phát triển khá vững chắc, đời sống
nhân dân tương đối ổn định[25].
Thủ công nghiệp
Trong cung đình, những người thợ thủ công lao động cho
triều đình gọi là thợ bách tác. Sản phẩm họ làm ra để phục vụ hoàng cung.
Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư, tháng 2 năm
1040, "vua [Lý Thái Tông] đã dạy cung nữ dệt được gấm vóc. Tháng ấy
xuống chiếu phát hết gấm vóc của nước Tống ở trong kho ra để may áo ban cho các
quan,từ ngũ phẩm trở lên thì áo bào bằng gấm,từ cửu phẩm trở lên thì áo bào bằng
vóc, để tỏ là vua không dùng gấm vóc của nhà Tống nữa".[1]
Trong dân gian, nghề chăn tằm ươm tơ, dệt lụa, làm đồ
gốm, xây dựng đền đài, cung điện, nhà cửa rất phát triển. Ngoài ra, nghề làm đồ
trang sức bằng vàng, bạc, nghề làm giấy, nghề in bảng gỗ, đúc đồng, rèn sắt, nhuộm
vải, khai thác vàng lộ thiên[26] đều
được mở rộng. Có những công trình do bàn tay người thợ thủ côngĐại Việt tạo dựng nên rất nổi tiếng như chuông Quy Điền,
tháp Bảo Thiên (Hà Nội) v.v
Thương nghiệp
Cảng Vân Đồn có
vị trí rất quan trọng cho hoạt động ngoại thương, nằm trên trục hàng hải từ Trung Quốc xuống
các nước Đông Nam Á. Ngoài ra, nơi này còn thuận lợi cho
việc đỗ tàu thuyền. Ngoài Vân Đồn, vùng biển Diễn châu cũng là nơi có hoạt động
ngoại thương phát triển[27].
Các đối tác chủ yếu của Đại Việt là Trung Quốc, Chiêm Thành,
Trảo Oa tức đảo Java,
Lộ Lạc tức vương quốc Lavo, Xiêm La -
quốc gia vùng Mê Nam và Tam Phật Tề tức Srivijaya ở
đảo Sumatra.
Tại vùng biên giới, những người dân tộc thiểu số cũng
qua lại buôn bán với nhau. Theo sách Lĩnh ngoại đại đáp của
Nam Tống, người Việt thời Lý thường sang Trung Quốc buôn bán qua hai ngả là trại
Vĩnh Bình trên bộ, nằm ở biên giới với Ung Châu, và đường biển là cảng châu
Khâm và Liêm. Nhà Lý cũng thường cử sứ giả sang buôn bán, gọi là "đại
cương". Nhà Lý cử sứ giả sang Trung Quốc ba lần để thống nhất cân đo, tạo
điều kiện cho buôn bán.
Hàng hóa xuất khẩu của Đại Việt chủ yếu là thổ sản;
hàng nhập khẩu bao gồm giấy, bút, tơ, vải, gấm. Các thương nhân Đại Việt thường mua
trầm hương của Chiêm Thành để bán lại cho thương nhân người
Tống.
Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép:
Năm 1149 tháng
2, thuyền buôn ba nước Trảo Oa (Java), Lộ Lạc (có thể là Lộ Hạc - La Hộc - Lavo ở
Lopburi, Thái Lan, Lộ Hạc có khả năng là nước Locac được
nhắc đến trong du ký của Marco Polo), Xiêm La[28] vào
Hải Đông (tỉnh Quảng Ninh ngày nay, xin cư trú buôn bán,
bèn cho lập trang ở nơi hải đảo, gọi là Vân Đồn hay
năm 1184 tháng
3, người buôn các nước Xiêm La và Tam Phật Tề (Srivijaya ở đảo Sumatra,
được nhắc đến với tên Thất Lợi Phật Thệ từ thế kỷ 7 và
với tên Tâm Phật Tề từ thế kỷ 5 trong
thư tịch Trung Quốc) vào trấn Vân Đồn dâng vật báu để xin buôn bán [29].
Tiền tệ
Thương mại phát triển bước đầu, nhu cầu trao đổi hàng
hóa trong nước ngày càng tăng. Nhà Lý đúc tiền bằng hợp kim đồng –
giống như tiền lưu hành ở vùng Đông Nam Trung Quốc khi
đó[30].
Tuy nhiên, tiền do triều đình đúc ra không đáp ứng đủ nhu cầu lưu thông hàng hóa nên
nhiều đồng tiền nhà Tống và thậm chí thời Đường vẫn được lưu hành trong nước[31].
Các nhà khảo cổ hiện nay phát hiện được 6 loại đồng tiền
được xem là tiền do các vua nhà Lý phát hành: Thuận Thiên đại bảo, Minh Đạo
thông bảo, Càn Phù nguyên bảo, Thiên Phù nguyên bảo, Thiên Cảm thông bảo, Thiên
Tư thông bảo.
Kiến trúc quần thể Văn Miếu - Quốc Tử Giám ngày
nay
Tượng Thái sư Lê Văn Thịnh - thủ khoa đầu tiên của
Việt Nam, trong đền thờ tại thôn xã Đông Cứu (Bắc Ninh)
Nhà Lý là triều đại phong kiến đầu tiên ở Việt Nam xác
lập hệ thống giáo dục khoa cử có hệ thống[12].
Trường học tư đầu tiên được xác nhận là trường Bái Ân
của Lý Công Ân - một tông thất nhà Lý không ra làm quan mà ở nhà dạy học[32].
Tuy nhiên, trong những năm đầu, hệ thống trường học chưa nhiều[33][34].
Do ảnh hưởng đậm nét của Phật giáo và một phần của Đạo giáo, Nho giáo chưa có vị
trí độc tôn như sau này. Các trường lớp còn dạy nhiều kiến thức về Phật giáo và
Đạo giáo[35].
Chữ viết chính thức trong giáo dục vẫn kế tục các đời trước là chữ Hán[36].
Năm 1070, Lý Thánh Tông cho xây dựng nhà Văn Miếu ở
kinh thành Thăng Long, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công, tứ phối 72 người hiền của đạo Nho.
Năm 1076 vua Lý Nhân Tông lập ra Quốc Tử Giám. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu
cho rằng Quốc Tử Giám chỉ là trường học công đầu tiên do triều đình chính thức
đứng ra tổ chức, thể hiện sự quan tâm đối với việc học hành của hoàng tộc, còn
trường học tư được hình thành trước đó[32].
Từ trung kỳ, nhà Lý đã coi trọng đạo Nho hơn trước, vì
Nho giáo là học thuyết giải quyết được các mối quan hệ cơ bản (vua – tôi, cha –
con, vợ - chồng, bằng hữu...), để thống nhất và quản lý xã hội[37].
Khoa thi đầu tiên được nhà Lý tổ chức vào tháng 2 năm
1075 thời vua Lý Nhân Tông. Lê Văn Thịnh đỗ đầu cùng hơn 10 người
trúng tuyển. Ông trở thành thủ khoa đầu tiên trong lịch sử Việt Nam[38].
Việc mở khoa thi Nho giáo đầu tiên đánh dấu mốc về việc nhà Lý chính thức tuyển
người theo Nho giáo làm quan bên cạnh tầng lớp quan lại thiên về kiến thức Phật
giáo trước đó[39].
Các khoa thi hỏi đòi hỏi người ứng thí các khoa thi phải
thông hiểu kiến thức cả 3 đạo Nho, Phật và Lão mới có thể đỗ đạt[40].
Việc tổ chức thi Tam giáo (Phật, Nho, Đạo) chính thức được thực hiện năm 1195 dưới triều
vua Lý Cao Tông.
Sử sách ghi chép 9 khoa dưới triều Lý, trong đó có các
khoa thi không ghi đầy đủ tên người đỗ. Các khoa thi không đều đặn theo định kỳ
và các kỳ thi cũng chưa có cách thức nhất định.
Phật giáo về
cơ bản là tôn giáo có ảnh hưởng nhiều nhất, ngoài ra Nho giáo và Đạo giáo cũng
có tác động đến đời sống chính trị xã hội. Thời Lý có tư tưởng tam giáo
đồng nguyên, coi trọng cả 3 tôn giáo này.
Các vua Lý chú trọng xây dựng chùa chiền, đúc chuông,
tô tượng, cử sứ sang Trung Quốc xin nhà Tống kinh
Phật, biến các chùa thành nơi cầu đảo, làm lễ tạ ơn khi chiến thắng quân xâm lược,
lễ đại xá… Các quý tộc và nhân dân cũng đóng góp xây dựng nhiều chùa ở các địa
phương. Việc chú trọng xây dựng chùa thời Lý được sử gia Lê Văn Hưu thờiTrần ghi
nhận là "xây tường cao ngất, tạc cột chùa bằng đá, làm chùa thờ Phật lộng
lẫy hơn cả cung điện của vua"[45].
Các chùa lớn và nổi tiếng là chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Dạm (Bắc Ninh),
chùa Long Đọi (Hà Nam),
chùa Diên Hựu.
Giống như thời Đinh – Lê, nhiều nhà sư tham gia vào việc triều chính
thời Lý, nhưng ảnh hưởng ít hơn trước. Họ chỉ đóng vai trò giáo hóa hoặc giảng
kinh[46].
Trong phạm vi tín ngưỡng và kỹ thuật, các vị cao tăng vẫn rất được xem trọng,
được vua, hoàng tộc và các quan văn võ xem trọng như bậc thầy[47].
Từ thời Lý Thần Tông, các vua thường qua đời sớm, vua
lên thay còn nhỏ, thái hậu buông rèm chấp chính. Sự sùng đạo Phật từ lúc này bị
xem là trở thành mối dị đoan, bắt nhịp với đạo Giáo và tín ngưỡng cổ truyền[48].
Tuy những mối dị đoan không làm ảnh hưởng tới chính trị, nhưng đủ làm bằng chứng
về nhân tâm rối loạn, nhà chức trách bỏ phí thời gian vào việc hão huyền, việc
thưởng phạt trong triều đình căn cứ vào những điều không chính đáng[49].
Nho giáo thời Lý nhìn chung phát triển nhưng chưa có
điều kiện phát triển mạnh mẽ như các triều đại sau[44].
Đạo giáo cũng có ảnh hưởng nhất định, thể hiện trong chế độ thi cử, yêu cầu các
thí sinh hiểu biết cả 3 tôn giáo Phật, Đạo và Nho mới có thể đỗ. Việc thi cử bằng
tam giáo phản ánh tam giáo đồng nguyên vào thời Lý[50];
trong đó Nho giáo là hệ tư tưởng dùng để quản lý xã hội, Phật giáo là quốc
giáo, còn Đạo giáo có ảnh hưởng nhất định trong các tầng lớp dân cư[50].
Chiếu dời đô-bản dịch của Viện khoa học xã hội Việt
Nam
Ngay trong thế kỷ đầu tiên của thời Lý đã để lại trong
di sản tinh thần của dân tộc Việt Nam ba
áng thơ văn cô đọng mà gây được một ấn tượng về khí phách phi thường: đó là tờ Chiếu dời đô (214 chữ), Phạt Tống lộ bố văn (148 chữ) và bài
thơ Nam quốc sơn hà (28 chữ).
Trong thời Lý thơ văn phát triển khá rầm rộ, có tới
hàng trăm tác giả nhưng trải qua các cuộc chiến tranh, lụt lội các sách vở đã bị
hư hại nhiều, đặc biệt là chủ trương phá hủy văn hóa của nhà Minh thời kỳ đô hộ Đại Việt đã tịch thu hoặc
tiêu hủy hầu hết chứng tích văn hóa thời nhà Lý. Một số văn bia các chùa còn
lưu giữ các bài thơ, bài vịnh của thời này.
Tác phẩm đặc sắc tời này là Thiền Uyển tập anh, ghi lại
hành trạng của 68 vị thiền sư, cùng 77 bài thơ, bài kệ. Một số tác gia thời này
như thiền sư Viên Chiếu (999-1091), thiền sư Không Lộ (?-1119)...
và Hoàng thái hậu Ỷ Lan cũng được xếp trong hàng ngũ tác gia với bài kệ
"Sắc không".
Kiến trúc
Gạch lát nền trang trí hoa cúc, thế kỷ 11-12, được
tìm thấy tại Thành cổ Hà Nội.
Những công trình kiến trúc chủ yếu thời kỳ Lý này là
kinh thành, cung điện, dinh thự các quan lại, lăng mộ vua chúa và đặc biệt là
chùa chiền, đền miếu.
Sau khi lên ngôi, Lý Thái Tổ đã xây dựng kinh thành và các
cung điện: phía trước dựng điện Càn Nguyên làm chỗ coi chầu, bên tả làm điện Tập
Hiền, bên hữu dựng điện Giảng Võ; mở cửa Phi Long thông với cung Nghênh Xuân, cửa
Đan Phượng thông với cửa Uy Viễn, hướng chính nam dựng điện Cao Minh, đều có 3
thềm rồng, trong thềm rồng có hành lang dẫn ra xung quanh bốn phía.[1]
Nhà Lý cho xây dựng 36 cung, 49 điện ở khu trung tâm Cấm
thành Thăng Long[51].
Công trình hoàng thành Thăng Long mang các đặc điểm: đẹp, công phu, phong phú,
quy mô rộng lớn, trang trí rất tinh xảo, quy hoạch thống nhất và cân xứng. Các
sử gia đánh giá kiến trúc hoàng thành Thăng Long đánh dấu bước chuyển biến vượt
bậc của nghệ thuật kiến trúc và quy hoạch kinh thành Thăng Long[52]:
Do sự hưng thịnh của Phật giáo thời Lý, chùa chiền mọc
lên khắp nơi, được chia làm 3 hạng: Đại, Trung và Tiểu danh lam[51].
Nổi tiếng nhất là chùa Dâu, chùa Phật Tích, chùa Dạm (Bắc Ninh),
chùa Long Đọi (Hà Nam), chùa Diên Hựu (chùa Một Cột).
Các chùa thường có tháp lớn như tháp Báo Thiên, tháp Phổ Minh, tháp Chiêu Ân, tháp Phật Tích, tháp
Sùng Thiện Diên Linh, tháp Vạn Phong Thành Thiện... Ngoài chùa, nhà Lý còn xây
dựng nhiều công trình khác như đền Đồng Cổ, lầu gác trên núi Cung vua, Văn Miếu - Quốc Tử Giám...[53].
Điêu khắc, đúc tượng
Đầu rồng trang trí mái cung điện thời nhà Lý.
Nghệ thuật điêu khắc thời Lý được đánh giá là đạt tới
đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình dân tộc Việt, góp phần to lớn để sáng tạo ra
giá trị của đỉnh cao văn hóa, văn minh thứ hai của người Việt phục hưng[54].
Nghệ thuật điêu khắc thời Lý gồm những công trình điêu
khắc tinh tế với những tấm phù điêu mô típ hoa văn hoa cúc nhiều
cánh, hoa sen, lá cây và đặc biệt là rồng giun mình trơn nằm gọn
trong chiếc lá đề. Đặc điểm chung là chân thực, đơn giản,
khỏe mạnh[55].
Nghệ thuật đúc chuông –
tô tượng rất phổ biến. Nước Đại Việt có 4 công trình nghệ thuật bằng đồng nổi tiếng
được gọi là "An Nam tứ đại khí" thì 3 trong số đó được
tạo ra thời Lý là Tháp Báo Thiên, Chuông Quy Điền (chùa Một Cột – Hà Nội)
và Tượng Phật Di Lặc chùa Quỳnh Lâm (Đông Triều, Quảng Ninh)[55][56][57][58][59][60].
Các tượng người hay vật đều sinh động và có hồn; đường
cong lớn và dày đặc, nét uyển chuyển mềm mại, dù làm bằng chất liệu nào. Bố cục
các tác phẩm điêu khắc đẹp cân xứng, hài hòa[61].
Âm nhạc
Ban đầu nhạc Việt thời Lý chịu ảnh hưởng ít nhiều từ
nhạc Chiêm Thành (mà nguồn gốc xa từ Tây Thiên
tức Ấn Độ) qua những tù binh người Chiêm (cả nam lẫn nữ) bị bắt
trong các cuộc nam chinh của nhà Lý[55][62].
Sau đó, ảnh hưởng của nhạc Trung Quốc tăng
dần. Nhạc cụ các nhạc công sử dụng thời Lý gồm có trống cơm, tiêu, não, sáo ngang, hồ gáo, đàn cầm, đàn tranh, đàn tỳ bà, đàn 7 dây, đàn 2 dây, đàn bầu…[55][63].
Nền ca kịch Đại Việt bắt đầu từ thời Lý, do những người Hoa theo Đạo giáo sang
dạy cho người Việt[64].
Nhảy múa thường xuyên được tổ chức trong cung đình và trong dân gian. Nghệ thuật
chèo cũng phổ biến, được giới quý tộc ham thích[55].
Ngoại giao
Nhà Lý trong suốt thời đại của mình liên tục phải đối
phó với những mưu đồ bành trướng, thôn tính hoặc cướp phá của các nước láng giềng
như nhà Tống ở phía Bắc, Chiêm Thành, Chân Lạp ở
phía Nam, Đại Lý ở Tây bắc hoặc những cuộc nổi loạn
lẻ tẻ của các dân tộc thiểu số. Quan hệ với nhà Tống mang tính chất nước nhỏ thần
phục nước lớn, tuy rằng trong giai đoạn khoảng những năm 1075-1076, Lý Thường Kiệt và Tông Đản đã từng đem quân tấn công nhà Tống
ở các châu Ung, châu Khâm. Đại Lý không còn là một quốc gia hùng mạnh như trong
giai đoạn thế kỷ 8, thế kỷ 9 nên
các cuộc giao tranh mang tính chất lẻ tẻ và phần thua thông thường thuộc về người
Đại Lý. Quan hệ với Chiêm Thành thì
nhà Lý dường như lại đóng vai trò của một nước lớn. Quan hệ với Chân Lạp khá
bình thường, với chính sách ngoại giao khá mềm dẻo, nhà Lý đã giữ vững và mở rộng
được lãnh thổ của mình. Năm 1097, ban hành Hội Điển qui định các phép tắc chính trị.
Với nhà Tống
Sứ giả Đại Việt sang Trung Hoa. Hiện vật bảo tàng Guimet, Paris.
Ngoài thời gian xảy ra chiến tranh 1075-1077, nhà Lý
thường xuyên giữ quan hệ với nhà Tống. Hai bên cử sứ qua lại trong nhiều năm.
Trừ sự kiện cha con họ Nùng, khi có các lực lượng gây rối vùng biên, hai bên có
những hoạt động quân sự hỗ trợ nhau đánh dẹp và khi bắt được "tội phạm"
thì người bên nào trả về cho nước ấy.
Năm 1164, Nam Tống công nhận Đại Việt là một nước độc lập với quốc
hiệu ban cho vua Lý Anh Tông là
An Nam Quốc vương. Đây là lần đầu tiên sau 225 năm kể từ khi Ngô Quyền giành
được độc lập và xưng vương (939), vua Trung Quốc mới công nhận nền độc lập của Đại Việt.
Trước đó các vua nhà Tống chỉ gọi các vua Việt là Giao Chỉ Quận Vương, xem đất
Đại Việt chỉ là một quận của nhà Tống.
Với nhà Kim
Có điều rất thú vị là nước Kim (nhà Kim)
khi đó đang rất hùng mạnh ở miền bắc Trung Hoa, uy hiếp nước Nam Tốngthường
xuyên cũng rất tôn trọng Đại Việt. Sau khi đã có hòa bình với Nam Tống, năm 1168, Kim Thế Tông sai sứ giả vượt qua lãnh thổ
Nam Tống đến nước Đại Việt[65][66] và
đó cũng là lần duy nhất nhà Kim có quan hệ ngoại giao với Đại Việt[67].
Cùng với sứ nhà Kim, sứ Nam Tống cũng đến Đại Việt lúc
đó. Vua Lý Anh Tông sai các quan đón tiếp sứ giả cả
2 nước chu đáo nhưng không cho đoàn sứ giả hai nước gặp nhau[65][66][67].
Với Chiêm Thành và Chân Lạp
Đại Cồ Việt và sau này là Đại Việt đóng vai trò nước lớn trong quan hệ với Chiêm Thành và Chân Lạp.
Hai nước này vẫn sai sứ sang tiến cống các động vật quý như voi, chim lạ...
Nhưng quan hệ của Đại Việt với 2 nước này không thật sự ổn định, sử sách ghi lại
nhiều vụ cướp phá ở vùng biên giới phía nam Đại Việt của hai nước này, nhưng đều
bị đánh bại
Tổ chức quân đội
Quân đội thời Lý gồm hai bộ phận: cấm quân và quân địa
phương.
·
Cấm quân: là quân tuyển chọn từ những thanh niên
khỏe mạnh trong cả nước, có nhiệm vụ bảo vệ vua và kinh thành.
·
Quân địa phương: Tuyển chọn trong số thanh niên
trai tráng ở các làng xã đến tuổi thành đinh (18 tuổi), có nhiệm vụ canh phòng
các lộ,phủ.
Nhà Lý thi hành chính sách "ngụ binh ư nông"
(gửi binh ở nhà nông), cho quân sĩ luân phiên về cày ruộng và thanh niên đăng
kí tên vào sổ nhưng vẫn ở nhà sản xuất, khi cần triều đình sẽ điều động[68].
Quân đội nhà Lý có quân bộ và quân thuỷ, kỉ luật nghiêm minh, được huyấn luyện
chu đáo; vũ khí trang bị cho quan đội gồm giáo mác, đao kiếm, cung nỏ, mắy bắn
đá…
Chiến tranh với các nước lân cận
Nam quốc sơn hà, Chiến dịch đánh Tống, 1075-1076, Chiến tranh Tống - Việt, 1075-1077,
và Lý Thường Kiệt
Đánh Tống ở Ung châu
Năm 1075, Vương An Thạch, tể tướng nhà Tống,
xúi vua Tống rằng nước Đại Việt bị quân Chiêm Thành đánh
phá, quân còn sót lại không đầy vạn người, có thể dùng kế chiếm lấy được. (Có
thuyết cho rằng, nhà Tống quyết định đánh Đại Việt để củng cố lại tinh thần của
quân dân sau những thất bại trước quân Liêu-Hạ ở phía bắc)[69].
Vua Tống bèn dùng Thẩm Khởi và Lưu Di làm tri phủ Quế Châu ngầm dấy binh người Man động, đóng thuyền bè,
tập thủy chiến, ngoài ra còn cấm các châu huyện không được mua bán với Đại Việt
các mặt hàng chiến lược thời đó như sắt thép, trâu bò.
Vua nhà Lý biết tin, sai Lý Thường Kiệt và Tông Đản đem hơn 100.000 binh đi đánh[70];
quân thủy và quân bộ đều tiến. Lý Thường Kiệt đánh các châu Khâm, Liêm; Tông Đản
vây châu Ung. Đô giám Quảng Tây nhà
Tống là Trương Thủ Tiết đem quân đến cứu. Lý Thường Kiệt đón đánh ở cửa ải Côn
Lôn (nay là thành phố Nam Ninh, khu tự trị
Choang Quảng Tây) phá tan quân dịch, chém Trương Thủ Tiết tại trận.
Tri phủ Ung Châu là Tô Giám cố thủ không hàng. Quân Đại Việt đánh đến hơn 40
ngày, chồng bao đất trèo lên thành. Thành bị hạ. Tô Giám cho gia thuộc 36 người
chết trước, chôn xác vào hố, rồi châm lửa tự đốt chết. Người trong thành không
chịu hàng, quân Lý Thường Kiệt giết hết hơn 5 vạn người[70],
cộng với số người chết ở các châu Khâm, Liêm thì đến hơn 100.000 người. Lý Thường
Kiệt bắt sống người ba châu ấy đem về.
Chống Tống ở phòng tuyến sông
Như Nguyệt
Bản đồ Trận Như Nguyệt.
Năm 1076 tháng 3, nhà Tống dùng tuyên phủ sứ Quảng Nam (Quảng Đông - Quảng Tây ngày nay) là Quách Quỳ làm
chiêu thảo sứ, Triệu Tiết làm phó,
đem quân 9 tướng, 10 vạn quân tinh nhuệ, 1 vạn ngựa chiến và 20 vạn dân phu, hợp
với quân Chiêm Thành và quân Chân Lạp sang
xâm chiếm nước Đại Việt. Quân nhà Tống tiến theo hai đường thủy, bộ vào Đại Việt.
Đường thủy do Hòa Mâu chỉ huy; đường
bộ do Quách Quỳ chỉ huy. Ở trên sông Vân Đồn (Quảng Ninh),
Lý Kế Nguyên đã chặn đánh thủy binh nhà Tống, làm thất bại kế hoạch hội quân của
họ. Lý Thường Kiệt đã lập phòng tuyến ở bờ nam sông Như Nguyệt hay
còn gọi là sông Cầu hay sông Nguyệt Đức. Quân Tống đã nhiều lần cố gắng vượt
sông nhưng đều thất bại. Quách Quỳ cho đóng quân ở bờ bắc sông Như Nguyệt và chuyển
sang phòng ngự nhằm chờ thời cơ. Một đêm quân sĩ chợt nghe ở trong đền Trương
tướng quân (Trương Hống và Trương Hát: hai vị tướng đánh giặc giỏi của Triệu Quang Phục) có tiếng đọc to bài thơ thần
mà tác giả chính là Lý Thường Kiệt:
|
Nam quốc sơn hà Nam đế cư
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư!
|
Tạm dịch
Sông núi nước Nam Đế Nam ở
Rành rành định phận ở sách trời
Cớ sao lũ giặc sang xâm phạm
Chúng bay sẽ bị đánh tơi bời
|
Bài thơ này có tác dụng khích lệ tinh thần chiến đấu của
quân Đại Việt, tạo ra lòng tin rằng họ đang được thần linh giúp đỡ, đồng thời
làm hoang mang quân nhà Tống. Khi quân nhà Tống đã lâm vào thế yếu Lý Thường Kiệt
đã chủ động giảng hòa để quan hệ Tống-Việt sau đó có thể trở lại bình thường.
Khi rút quân, Quách Quỳ đã tranh thủ chiếm đoạt luôn
châu Quảng Nguyên (Lạng Sơn và Cao Bằng ngày
nay). Sau này, Thái sư Lê Văn Thịnh đã lấy lại châu Quảng Nguyên,
nơi có nhiều mỏ kim loại quý, bằng phương pháp hòa bình là ngoại giao và tặng
voi cho vua Tống. Người Tống cho rằng vua Tống mắc sai lầm để "mất"
châu Quảng Nguyên có nhiều mỏ vàng nên đặt ra câu:
Bởi tham voi Giao Chỉ
Để mất vàng Quảng Nguyên
Chiến tranh với Chiêm Thành
Trong triều đại nhà Lý, tổng cộng có khoảng 10 lần (1020, 1043, 1044, 1069, 1075, 1104, 1132, 1167, 1216, 1218[1][14][71])
các vua hay các quan lại cao cấp nhưLý Thường Kiệt, Tô Hiến Thành v.v. đã đem quân đi đánh
Chiêm Thành. Sau mỗi lần đánh, vua Chiêm Thành lại
cầu hòa, cử người sang cống nhưng sau đó lại chống đối.
Sự kiện lớn nhất là vào năm 1069, Chiêm Thành đem quân
ra cướp phá vùng Nghệ An - Hà Tĩnh. Vua Lý Thánh Tông thân chinh dẫn 10 vạn quân
nam chinh vào tận kinh đô Chiêm Thành đánh bại và bắt được vua Chiêm đưa về
Thăng Long, để được tha vua Chiêm và triều đình Chiêm Thành đã cắt phần đất
phía Bắc dâng cho Đại Việt là vùng đất Quảng Bình và bắc Quảng Trị ngày nay,
sau sự kiện này biên giới phía nam của Đại Việt lần đầu tiên tiến đến sông Thạch
Hãn (Quảng Trị).
Nhưng có sử gia cho rằng tới giai đoạn lịch sử này cuộc
bình Chiêm chẳng phải riêng vì việc đoạn tuyệt giao hiếu, mà do Đại Việt bắt đầu
thi hành chính sách đế quốc, dựa vào chỗ Chiêm có tinh thần bất khuất đối với Đại
Việt và lại lén lút thần phục nhà Tống[72].
Chiến tranh với Chân Lạp
Nước Chân Lạp ở
xa phía nam (dưới nước Chiêm Thành), nhưng cũng từng có chiến tranh với Đại Việt. Đại Việt sử ký toàn thư có chép sự kiện
tháng Giêng, ngàyGiáp Dần, năm Mậu Thân (tức 2 tháng 3 năm 1128), 2 vạn người Chân Lạp vào
cướp bến Ba Đầu ở châu Nghệ An. Lý Thần Tông sai Nhập nội thái phó Lý Công Bình đem quân
đánh dẹp. Chưa đến 10 ngày sau (ngày Quý Hợi),
quân Chân Lạp bị đánh tan. Tháng 8 năm đó, người Chân Lạp lại vào cướp hương Đỗ
Gia ở châu Nghệ An, có đến hơn 700 chiếc thuyền. Vua sai Nguyễn Hà Viêm và
Dương Ổ đem quân dẹp được.
Cuối năm đó, châu Nghệ An đệ tâu một phong quốc thư của
nước Chân Lạp, xin sai người sang sứ. Tuy nhiên Lý Thần Tông đã không trả lời.
Tháng 8 năm 1132, quân Chân Lạp và Chiêm Thành vào
cướp phá Nghệ An. Thần Tông sai quan Thái úy Dương Anh Nhị đánh thắng
được quân hai nước. Sang năm 1134, hai nước phải đến tiến cống. Tháng 9 năm 1136, tướng Chân Lạp là Tô
Phá Lăng lại mang quân vào cướp phá Nghệ An. Thần Tông sai quan Thái phó là Lý
Công Bình đi đánh bại quân Chân Lạp.
Tháng 9 năm 1150, quân Chân Lạp lại đánh cướp châu Nghệ
An, đến núi Vụ Thấp[73] gặp
nắng nóng ẩm thấp, phần nhiều chết vì lam chướng nên tự tan vỡ.
Kết
luận
Là người
đứng đầu quốc gia nhưng đã từng được nuôi dạy trong chùa như Lý Công Uẩn, thì
những ảnh hưởng của Phật giáo trong đời sống chính trị, văn hoá, xã hội là điều
không thể tránh khỏi. Nhưng nhìn nhận một cách công bằng thì chính tư tưởng tõ
bi, b¸c ¸i cùng với khả năng uyển chuyển, năng động,luôn đề cao tư tưởng từ bi hỉ xả, hòa hợp và đoàn kết con
người trên tinh thần giải thoát, giác ngộ của Phật giáo chính là một giải pháp
cần thiết, hữu hiệu để xây dựng và duy trì trật tự xã hội cho một quốc gia non
trẻ, muốn khẳng định vị thế của mình trước một cường quốc như Trung Hoa thời bấy
giờ. Thời điểm đó, nếu chỉ áp dụng quan điểm trị quốc với tư tưởng tam
cương, ngũ thường của Nho giáo thì hoàn toàn chưa phù hợp;
và vì thế, lựa chọn bệ đỡ tư tưởng Phật giáo cho đường lối trị quốc là việc làm
cần thiết và chính xác của các vua triều Lý. Và thực tế đã cho thấy: tinh thần
nhập thế của Phật giáo đã kết hợp với tinh thần yêu nước, ý thức độc lập dân tộc
để tạo nên một sức mạnh vô bờ trong thời chiến, chống lại kẻ thù luôn nhăm nhe
xâm lược nước ta. Còn trong thời bình, xu hướng nhập thế lại khuông phò dân tộc
với chủ trương tu và tục không tách rời nhau.
Chính tư
tưởng trị nước căn bản dựa trên tư tưởng Phật giáo đã khiến không chỉ các vị
vua thời Lý mà cả đến vương hầu, thứ dân đều quan tâm và trọng thị Phật giáo. Kết
quả là, trong đời sống văn hoá của người dân Việt nói chung, người dân Thăng
Long nói riêng, đều thấm đẫm tinh thần nhân văn của Phật giáo. Những tình yêu thương đồng loại – “thương người như thể thương
thân” của người Việt dường như được thể hiện rõ nét hơn ở kinh thành- trung tâm
của đất nước.
Sách
Cương mục còn ghi lại: “Trước kia có chiếu chỉ rõ ràng: dân không được đánh
nhau bằng tre gỗ và những đồ sắc bén… Phàm người nào đánh chết người thì phạt
100 trượng, thích 50 chữ và phải tội đồ”; hay như Đại Việt sử ký toàn
thư còn chép lại sự kiện vua Lý Thánh Tông lệnh cho hữu ty phát chăn
chiếu và cấp cơm ngày 2 bữa cho các tù nhân… Có lẽ bởi thế nên nhà Lý được xem như một triều đại thuần từ nhất
trong lịch sử phong kiến Việt Nam. Hầu như không có cảnh tranh đoạt,
bạo loạn, cực hình, mà thay vào đó bằng một đường lối chính trị
khoan dung, độ lượng, từ bi với thần dân và với cả kẻ thù. Trong hơn
200 năm tồn tại của triều Lý, những sự kiện như vua Thái Tông tha tội cho Nùng
Trí Cao, hay vua Thánh Tông không giết vua Chiêm là Chế Củ, vua Anh Tông tha tội
cho đảng Thân Lợi … là khá phổ biến, và tất cả là đều nhờ bởi tinh thần từ bi của
Phật giáo.
Còn trên
lĩnh vực kiến trúc- điêu khắc, có lẽ không địa
phương nào sánh được với Thăng Long về mật độ chùa chiền và di vật của Phật
giáo còn được ghi chép trong các trang sử sách.Những
công trình kiến trúc và điêu khắc Phật giáo thời Lý đóng góp một phần
quan trọng không thể thay thế trong diện mạo văn hóa Thăng Long suốt cả nghìn
năm qua; bởi kinh thành Thăng Long từ ngày đặt viên gạch xây dựng đầu tiên đã
mang dấu ấn tinh thần Phật giáo một cách rõ nét qua các công trình kiến trúc
chùa cảnh.
Trong Đại
Việt sử ký toàn thư còn ghi rõ: “Lý
Thái Tổ lên ngôi mới được 2 năm, tông miếu chưa dựng, đàn xã tắc chưa lập mà
trước đã dựng 8 chùa ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu chùa quán ở các lộ và độ cho
làm tăng hơn nghìn người ở kinh sư , … làm chùa thờ Phật lộng lẫy hơn cung điện
của vua… nhân dân quá nửa là sư sãi” [tr.242- 243] (Lời sử thần Lê Văn Hưu). Và
từ bao giờ không rõ, “đất vua, chùa làng,
phong cảnh bụt” đã trở thành hình ảnh thân thương trong lòng mỗi người dân
Việt.
Do nhiều
nguyên nhân khác nhau, phần lớn những ngôi chùa ấy đến nay không còn nữa, nhưng
chúng ta không thể quên ngọn Đại Thắng Tư Thiên bảo tháp (tháp Báo Thiên) nằm
trong khuôn viên chùa Báo Thiên- một ngôi chùa chắc chắn phải có quy mô lớn, bởi
đây là ngôi chùa của quốc gia, do nhà vua đích thân ra lệnh xây dựng và lệnh
phát cho “1 vạn 2 nghìn cân đồng để đúc chuông lớn”, trên có khắc bài minh do
chính tay vua Lý Thánh Tông soạn . Nhiều tài liệu còn ghi thêm, triều đình cấp
đồng để đúc cả tầng 12 của ngọn tháp này. Tuy không thể khảo cứu về độ lớn của
tầng tháp này, nhưng khi nhắc tới “An Nam tứ đại khí” (4 vật được tạo tác bằng
kim loại lớn nhất của nước Việt) được lưu truyền trong sử sách và nhân gian,
chúng ta vẫn thường kể đến tầng tháp này và xếp nó ở vị trí đầu tiên: Tháp Báo
Thiên, chuông Quy Điền, tượng chùa Quỳnh Lâm và vạc (chùa) Phổ Minh.
Và 24
năm sau - năm 1080, theo gương của các tiền nhân, vua Nhân Tông lại cho đúc
chuông chùa Diên Hựu. Nhưng có lẽ vì quá to và nặng đến mức không thể treo, nên
người dân Thăng Long “đành” mang ra ruộng để cho rùa vào làm tổ và gọi là
chuông Quy Điền.
Cùng với
chùa, tháp Báo Thiên là rất nhiều các ngôi chùa khác được dựng trên đất Thăng
Long, trong đó có chùa trở thành biểu tượng của dân tộc Việt Nam như chùa Một Cột (Diên Hựu tự) được dựng năm 1049, sau một giấc mơ
của vua Lý Thái Tông… Có thể thấy, Diên Hựu (kéo dài tuổi thọ) là một tên gọi hết
sức ý nghĩa ở vào thời điểm chúng ta mới thoát khỏi ách đô hộ của phong kiến
phương Bắc và bắt đầu bắt tay vào xây dựng, củng cố một quốc gia độc lập thật sự.
Và vì thế, mong muốn kéo dài tuổi thọ của Hoàng đế Thái Tông không phải chỉ vì
bản thân, mà cao hơn, đó chính là mong ước đất nước, dân tộc được trường tồn và
trường tồn với tư cách là một quốc gia độc lập, không phụ thuộc vào kẻ thù lớn
phương Bắc sau gần 1000 năm bị lệ thuộc.
Theo các
tài liệu, chùa Diên Hựu được dựng trên hồ Linh Chiểu, ở vườn Tây Cấm trong kinh
thành Thăng Long: giữa hồ là cột đá cao, trên đỉnh cột dựng ngôi chùa gỗ, bên
trong đặt pho tượng Quan Âm bằng vàng. Nhìn từ xa, chùa như đóa sen nghìn cánh
vươn lên từ gương nước trong xanh, biểu hiện một sự thanh cao, trong sạch, thấm
đượm tinh thần của Phật giáo và cũng biểu trưng cho cốt cách tinh thần của người
Việt.
Ngoài
chùa Diên Hựu, những ngôi chùa khác được xây dựng với quy mô lớn như chùa Bà Tấm
(Gia Lâm – Hà Nội) với chiều ngang của bậc cửa vào chùa rộng 12m và chiều dài từ
bậc cửa vào đến giữa tòa Thượng điện là 60m. Chỉ cần vài số đo ấy ta cũng có thể
thấy khu “nội tự” rộng đến mức nào…
Có
thể khẳng định, cho đến trước khi dựng Văn Miếu,
mở trường học- năm 1070, thì ngôi chùa là trường đào tạo nhân tài và đội ngũ
trí thức lúc bấy giờ phần lớn có xuất phát điểm từ chùa. Các thiền sư không những
uyên thâm giáo lý Phật giáo mà còn tinh thông Nho giáo, dịch lý và Đạo giáo, là
những thầy giáo toàn diện. Và tinh thần ấy còn được truyền cho đến những triều
đại sau, để lịch sử được chứng kiến những vị vua sẵn sàng cởi bỏ hoàng bào, rời
bỏ ngai vàng không mảy may nuối tiếc.
Cùng với
hệ thống di sản văn hóa vật thể, kinh đô Thăng Long còn lưu giữ những di sản
văn hóa phi vật thể của Phật giáo hết sức độc đáo và đặc sắc. Ví như: Dưới sự
tác động, hướng dẫn tinh thần của các thiền sư, Phật giáo dưới thời
Lý đã tạo dựng một bản sắc văn hóa chính trị đầy tính nhân bản.
Đối với sinh hoạt văn học, Phật giáo cũng có những đóng góp to lớn.
Nền văn học Đại Việt mà chúng ta được biết tới ngày nay tuyệt đại đa số là trước
tác của các thiền sư; và có thể nói, văn học Phật giáo đã trở thành dòng
văn học chủ đạo của thời kỳ này.
Những lễ
hội Phật giáo cũng được tổ chức khá thường xuyên, như lễ tắm Phật được thực hiện
hàng năm, Nhân vương hội (hội tụng kinh Phật thuyết Nhân vương Bát Nhã Bà La Mật
kinh) được tổ chức nhiều lần trong cung, rồi việc rước các vị Phật Tứ pháp về
kinh để cầu đảo cũng nhiều lần được sử sách ghi lại… đã tạo ra một diện mạo
phong phú trong đời sống tinh thần của người dân Thăng Long thời Lý.
Ngoài ra,
nghệ thuật dân gian cũng không nằm ngoài sự ảnh hưởng của Phật giáo, ví như nghệ thuật múa rối nước và múa rối cạn đã đạt được những
thành tựu tuyệt vời: trong ngày hội đèn Quảng Chiếu giữa kinh đô Thăng Long, cả
vua và dân đã được thấy cây đèn độc đáo hình nhà sư, vặn máy biết giơ dùi đánh
chuông, nghe tiếng sáo biết quay mặt lại chào khán giả…
Bên cạnh
đó, dù ngay tại kinh đô hay các vùng miền khác, ngôi chùa thời Lý không chỉ đơn
thuần là nơi tu hành của các bậc đại sư mà còn có nhiều chức năng khác: chùa đồng
thời là nơi chữa bệnh cho dân, là trường học dạy chữ cho người Việt (ở những thời
điểm mà Nho giáo chưa đảm trách được công việc này).
Điểm lại ảnh
hưởng của Phật giáo trong các lĩnh vực thuộc đời sống chính trị, văn hóa, xã hội
của nước Đại Việt thời Lý nói chung, đất Thăng Long nói riêng để khẳng định: Phật
giáo tồn tại và phát triển với tư cách là một đạo và là tác nhân của khối đoàn
kết dân tộc. Đạo Phật thời này đã nhập thế và Việt hoá, phát triển cả về số lượng
lẫn chất lượng và có tác động đến mọi lĩnh vực của cuộc sống. Và chính điều đó
đã làm nên bản sắc riêng của kinh đô Thăng Long với các địa phương khác trong cả
nước. Thời gian trôi qua, dù có lúc thăng trầm, đã đôi lúc tưởng như Phật giáo
không còn vai trò trong việc hình thành nhân cách của người Việt nói chung, người
Thăng Long- Hà Nội nói riêng, nhưng những việc mà họ đã và đang làm lại cho thấy:
Phật giáo chưa bao giờ mất đi ảnh hưởng của mình trong suốt chiều dài lịch sử
dân tộc, trong tiến trình tạo dựng văn hóa Thăng Long. Và mái chùa muôn đời vẫn
là nơi “che chở hồn dân tộc”, nơi giữ gìn những giá trị văn hóa truyền thống của
người Việt và giúp con người hướng thiện, đến với điều lành, tránh điều ác. Và
những việc làm đầy tính nhân bản, vì con người thể hiện đạo lý “uống nước nhớ
nguồn”, “thương người như thể thương thân”… rõ nét hơn hết ở mỗi người dân
Thăng Long- Hà Nội đã thấm đãm tinh thần từ bi của Phật giáo. Đó chính là kết
quả của việc đồng hành cùng kinh đô Thăng Long ngay từ buổi đầu khi vùng đất Đại
La được lựa chọn là kinh đô của một quốc gia độc lập, một triều đại tuy non trẻ
nhưng đầy khí thế.
Với những
đóng góp của Phật giáo từ 1000 năm trước, những người con Phật hôm nay thấy
vô cùng tự hào vì tinh thần hộ quốc an dân, đồng hành cùng dân tộc, đóng góp
vào lịch sử và văn hiến của Thăng Long – Hà Nội của Phật giáo, những cũng thấy
cần khơi dậy ý thức trách nhiệm, lòng quyết tâm tu tập và dấn thân hoằng dương
Phật pháp. Bởi chỉ có như vậy, mạng mạch Phật pháp trên đất Rồng bay mới
được tiếp nối, duy trì và xiển dương, đưa Phật giáo Thăng Long trở lại vị thế xứng
đáng mà các thế hệ tiền nhân thời Lý đã làm
Đền Lý Bát Đế, tục gọi là Đền Đô
thờ các vua nhà Lý
Hiện nay, 8 vị vua nhà Lý (Lý Bát Đế) được thờ tại Đền Đô thuộc xóm Đền, xã Đình Bảng, huyện
Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh. Đền Đô được xây dựng từ thế kỷ 11, thời Lý Thái Tổ.
Các vị vua được thờ ở đây: Lý Thái Tổ; Lý Thái Tông; Lý Thánh Tông; Lý Nhân
Tông; Lý Thần Tông; Lý Anh Tông; Lý Cao Tông và Lý Huệ Tông. Lý Chiêu Hoàng
không được đưa vào đền thờ vì bị coi là đã có tội làm ngôi vua rơi vào tay họ
Trần. Dân xây miếu thờ bà riêng một chỗ khác./.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét